Lịch sử hình thành

Cũng như các xã ven biển trong Huyện và Tỉnh, tự nhiên xã Xuân Thành ngày nay gắn với quá trình biển tiến và biển lùi của vỏ trái đất cách đây trên 4000 năm, tương ứng vào thời kỳ đồ đá mới biển lại bắt đầu lùi. Quá trình ấy hiện nay đang tiếp diễn đã để lại bằng chứng là những gò đống ngổn ngang cát trắng song song với bờ biển là những bàu nước rải rác khắp các cánh đồng trong xã.

Theo các tài liệu về khảo cổ học, trên đất Nghi Xuân cách ngày nay trên dưới 3000 năm đã có sự tụ cư của người Việt Cổ ở ven chân núi Hồng Lĩnh thuộc các xã Xuân Viên, Xuân Lam, Xuân Hồng, Xuân An. Về sau biển lùi về phía đông cách xa núi, người Việt Cổ mới dần dần lấn xuống vùng ven biển khai phá, cải tạo đầm lầy, lập nên các xóm làng mới sinh sống bằng 2 nghề: trồng trọt và đánh bắt thuỷ hải sản.

Đến những năm đầu của thời kỳ tự chủ của đất nước Đại Việt (thế kỷ thứ X, XI) nhiều làng ven biển ở Nghi Xuân từ Hội Thống vào Cương Gián đã được thành lập trong đó các lãng ở Tổng Phan Xá (1)

Xã Xuân Thành ngày nay là một phần đất của hơn một nửa xã Phan Xá và làng Đông Hội của Tổng Phan Xá trước 1945. Xã Xuân Thành cũng là xã trong Tổng Phan Xá có bờ biển, vì vậy về duyên cách địa lý và tập quán làm ăn, sinh hoạt người dân Xuân Thành có những nét riêng.
 

Tuy chưa được các nhà khảo cổ dày công nghiên cứu và khảo sát. Nhưng qua những hiện vật bằng gốm sứ thời Lý - Trần ( thế kỷ 11 - 14). Mặt khác vị khai khoa đầu tiên của tổng Phan Xá và cả Huyện Nghi Xuân là tiến sỹ Phạm Ngữ - Quê ở làng Lòi - xã Xuân Thành nay nay là thôn 6 đỗ nhị giáp khoa Quý Mùi (1463) triều Lê Thánh Tôn.

Từ những dữ liệu lịch sử đó cho phép chúng ta nhận định trên đất Xuân Thành ngày nay từ thuở xa xưa thời Lý Trần đã có người Việt (kinh) đến khai phá định cư sinh sống. Họ là lớp cư dân các thôn ấp từ dưới chân núi Hồng Lĩnh di dân xuống vùng đất ven biển của Nghi Xuân, trong đó có Xuân Thành ngày nay. Nhận định đó cũng phù hợp với một số dòng họ lớn, lâu đời ở Xuân Thành, gốc gác xã xưa đều từ Xuân Viên di dân xuống Xuân Thành sinh cơ lập nghiệp như họ Phan Khắc…, họ Nguyễn…, họ Trần…

Xuân Thành cũng là một xã có nhiều dòng họ. Không kể một số hộ mới định cư sau 1975. Xuân Thành hiện có 15 dòng họ khác nhau. Trong đó đông người nhất là dòng họ Nguyễn, rồi đến họ Trịnh, họ Phan Khắc. Tuy dòng họ Phan nhưng trong xã có 3 họ khác nhau. Tình hình đó cũng như họ Trần…, họ Phạm. Lý giải bước đầu về các dòng họ ở Xuân Thành chúng ta được biết do nguồn gốc của các dòng họ từ nhiều địa phương khác nhau đến định cư ở Xuân Thành trong các thời điểm sớm, muộn khác nhau. Ba nguồn dân các nơi đến khai khẩn Xuân Thành xưa là trong huyện (dưới chân Hồng Lĩnh) đến trước về sau là dân các huyện bắc sông Lam (Nghệ An) tiếp đến là dân từ Thanh Hoá ra đồng bằng Bắc Bộ đến định cư.

Xã Xuân Thành ngày nay trước cách mạng tháng 8- 1945 là 1/2 đất xã Phan Xá và làng Đông Hội. Các làng thuộc xã Phan Xá cũ gồm: Lòi, Hoa Thanh, Cầu Đắp, Trọt Côi, Trung Ca, Phồng và No. Đây là những làng có từ thời Lý Trần về sau. Riêng làng Đông Hội là làng ven biển duy nhất trong xã được thành lập vào giữa thế kỷ 16 thời Lê Mạc phân tranh. Người có công lập làng Đông Hội là đại tướng quân đô chỉ huy sứ Phan Hùng Quý (Phan Tử Lăng).

Làng Đông Hội năm 1938 dưới thời Bảo Đại được hưởng quy chế nhất thôn, nhất xã nên gọi là xã và thôn cũng được (có lý trưởng). Riêng các làng trong xã Phan Xá không có lý trưởng, mà chịu sự quản lý chung của lý trưởng xã Phan Xá.

Cuối tháng 12 năm 1945 thực hiện chủ trương bỏ chính quyền cấp  làng và tổng, lập chính quyền cấp xã của Đảng bộ Hà Tĩnh, xã Phan Xá được thành lập gồm 3 đơn vị hành chính cũ là: Xã Mỹ Dương, xã Phan Xá và làng Đông Hội. Xã Xuân Thành ngày nay thời kỳ nằm trong xã Phan Xá gồm 6 xóm là: Phúc Xá, Trù Xá (làng Đông Hội cũ) và Tân Xá, Lân Xá, Đồng Xá, Trường Xá (Xã Phan Xá cũ).

Đầu tháng 7/1954 sau phát động quần chúng thực hiện triệt để giảm tô, xã Phan Xá được chia thành 2 xã Xuân Thành và Xuân Mỹ. Sau ngày lập xã mới Xuân Thành được chia thành 13 xóm:

- 6 xóm thuộc Đông Hội: Thành Thọ, Thành Hải, Thành Minh, Thành Hương, Thành Hoà, Thành Long.

- 7 Xóm thuộc Phan Xá cũ: Thành Văn, Thành Vân, Thành Phú, Thành Yên, Thành Tiến, Thành Lộc và Thành Thanh.

Năm 1993 thực hiện việc lập thôn  ở các xã của Tỉnh Hà Tĩnh, xã Xuân Thành có 12 thôn (xóm) từ thôn 1 đến thôn 12.
- Đến năm 2012 qua quá trình sát nhập thôn xóm hiện nay trên địa bàn xã Xuân Thành chỉ còn lại 10 thôn.